In twee boeken gidst Toine Andernach, enthousiast vogelaar met een belangstelling voor taal, de lezer langs mooie, verrassende woorden die met vogels te maken hebben. Terloops kom je meer te weten. Zo is mok Texels voor zilvermeeuw; de vogelrijke Mokbaai op het eiland dankt daar zijn naam aan. Soms eindigt Andernach zijn uitleg wel erg abrupt: ‘Klaar uit!’.
Vederlicht
In Baardman & Boterkontje verklaart Andernach vogelnamen in zesentwintig korte hoofdstukken van elk zo’n drie bladzijden. De historische of taalkundige uitleg bestaat vaak uit enkele zinnen. De lezer die op zoek is naar verdieping kan beter terecht bij het Verklarend en etymologisch woordenboek van de Nederlandse vogelnamen van Klaas Eigenhuis, of, voor de wetenschappelijke namen van Europese vogels, de website wnve.nl. Veel informatie is aan deze werken ontleend.
Andernach maakt aardig wat zijsprongetjes: van vogelbenamingen naar eigen waarnemingen, van populaire volksnamen naar persoonlijke wenssoorten. De stijl is vederlicht: ‘Nou, dan heb ik gelukkig toch nog een stukje vol kunnen schrijven over de kievit.’
De afbeeldingen zijn fraai. Ze komen uit Nederlandsche Vogelen van Nozeman en Sepp (1770-1827). Wel wat merkwaardig is dat naast het hoofdstuk over de kievit de tekening van een witte kwikstaart staat; de fazant staat afgebeeld bij het hoofdstuk over bedreigde exoten.
Doordachter
Het mooie vogelwoordenboek is wat doordachter van opzet. Het is ingedeeld in tien verschillende hoofdstukken met losse stukjes, zoals ‘Hoe vogels eruitzien’ over woorden als wenkbrauwstreep en teugel, en ‘Hoe vogelaars vogels’ noemen over dwaalgast en exoot. Het boek bevat tekeningen van Jos Zwarts van veelal Nederlandse vogels, vogelaars en schuilhutten.
Helemaal vrij van herhalingen en soms wat flauwe grapjes is dit tweede boek niet, maar er staan fraaie en vermakelijke citaten in uit het werk van Ivo de Wijs, Jac. P. Thijsse en meer schrijvers met een scherpe pen. Andernach neemt wat meer de ruimte voor eigen observaties of sfeertekeningen die goed uitpakken, zoals bij de volgende beschrijving van een kijkhut:
‘Het zijn de luikjes die het doen. Luikjes die nog dicht zijn als ik als eerste binnenkom. Luikjes waarvan er straks één als eerste open mag. Dichte luikjes zijn als een theaterdoek. Ze markeren de spanningsboog van een verhaal dat begint zodra er een luikje wordt geopend. Een verhaal dat zich afspeelt in een decor met baltsende futen, zingende blauwborsten en jagende blauwe kiekendieven.’
Skulkers
Andernachs uitleg zet de lezer soms op het verkeerde been. Jizz (general impression of size and shape) is toch wat anders dan intuïtie, en het voorbeeld van een paapje als uitleg voor jizz is niet gelukkig gekozen. Een paapje onderscheid je niet van een roodborsttapuit door een andere grootte, vorm of vliegbeeld. Skulkers zijn geen ‘schuchtere vogels die zich op de grond schuilhouden’. Een sperwergrasmus of bruine boszanger kan net zo goed op ooghoogte door dicht struikgewas sluipen. De Puinhoop in de duinen bij Katwijk is geen ‘zeetrektelpost’; die bevindt zich aan de boulevard bij een windscherm. En waarom zouden ‘burgemeesters’ duidelijk maken dat vogelnamen vaker verwijzen naar mannen dan naar vrouwen? Zo staan er meer zaken in dit boek die niet helemaal kloppen, en dat is jammer – juist voor een boek waarin woorden hun betekenis hebben.
Toine Andernach. (2021). Baardman & boterkontje: De vogel en zijn naam. Uitgeverij Noordboek, Gorredijk. 126 bladzijden. ISBN 9789056156930. Prijs € 24,49.
Toine Andernach. (2023). Het mooie vogelwoordenboek. Tekeningen Jos Zwarts. Uitgeverij Noordboek, Gorredijk.184 bladzijden. ISBN 9789464710847. Prijs € 19,90.
