Veren maken de vogel

Wat maakt een vogel… een vogel? Eieren, een snavel? Er zijn ook andere dieren die eieren leggen en het vogelbekdier heeft ook een snavel. Een cloaca? Nee, want er bestaan meerdere diersoorten met maar één lichaamsopening voor plassen, poepen, paren en baren. Nee, het absoluut unieke aan vogels is… hun verenpak!

Keratine? Dat stofje kennen wij ook!

Veren groeien uit de huid van een vogel, uit een zakje (follikel). Vergelijkbaar met hoe onze haren ontstaan en groeien. Haren zijn gemaakt van dezelfde lichaamseigen stof als vogelveren: keratine. Deze stof is ook de basis van hoorns en nagels. Als je een veer hebt gevonden, kan je dit goed voelen aan de basis van de veer, de schacht.

Klittenbandsluiting

De schacht is de basis van de veer, hieraan zitten hoofdvertakkingen: de baarden. Bij een deel van de veren hebben de baarden kleine haakjes: de barbulen. Kleine haakjes (haakstralen) die grijpen in vertakkingen (boogstralen). De veer vormt op die manier één geheel met zichzelf en soms zelfs met andere veren, als een soort ‘klittenband’.

Doordat een vogel beweegt in weer en wind, gaan deze minuscule verbindingen los zitten. De vogel sluit die openingen weer door zijn snavel door zijn veren te halen. Een vogel kan uren zoet zijn met zichzelf verzorgen, wat wij ‘poetsen’ noemen. Dit onderhoud is voor een vogel ontzettend belangrijk, want een verenpak beschermt het kwetsbare lichaam eronder. Maar veren hebben nog veel meer functies.

Multifunctioneel

Een verenpak is zeer veelzijdig. Veren zorgen voor:

• Thermoregulatie. Een constante lichaamstemperatuur in een omgeving van kou, warmte of een afwisseling daarvan. Ook de snavel en afwisselend de poten kunnen in het verenpak worden gestoken om zo op temperatuur te blijven.
• Bescherming tegen wind, neerslag, vuil en verwondingen. Een verenpak is zacht van binnen maar taai van buiten.
• Transformatie. Een aan te passen uiterlijk. Met veren kunnen vogels de vorm van hun lichaam variëren. Denk aan strak stroomlijnen in de vlucht, opzetten bij een bedreiging, of ermee pronken tijdens de balts. Veren maken ook dat het oppervlakte van het vogellichaam groter wordt, een belangrijke voorwaarde om te kunnen vliegen.
• Communicatiemiddel. Het doel kan zijn: flink opvallen tijdens de balts; extra imponerend overkomen in een gevecht. Of tijdens jagen, rusten en broeden juist helemaal opgaan in de omgeving (camouflage). Bovendien is een onberispelijk verenpak hét kenmerk van een gezonde vogel. Hiermee maakt de vogel een grote kans op goedkeuring van een partner en het behalen van het ultieme doel: het zorgen voor sterke nakomelingen.
• Nestbekleding. Vogels gebruiken veren die ze in de omgeving vinden en ganzen en eenden plukken ze zelfs uit hun eigen borst. Een zacht en behaaglijk matrasje voor eieren en kuikens.
• Vervoersmiddel. Zandhoenders drenken hun borstveren in water om het zo naar hun jongen te vervoeren en agapornissen steken nestmateriaal tussen hun stuitveren om zo naar het nest te brengen.
• Maagbeschermer. Vooral fuutachtigen zijn bekend van het eten van kleine veertjes, om daarmee hun maag te beschermen tegen prikkende visgraten. De onverteerbare resten braken ze later weer uit.
• Voelsprieten. In elk verenpak zitten sprietjes die verbonden zijn met zenuwen in de huid. Zo merken vogels op dat er iets in hun verenkleed niet goed zit. Ook kunnen ze drukverschillen voelen, zoals wind. Sommige insecten etende vogels hebben extra sprieten rond hun snavelbasis (soort snorharen). Uit onderzoek blijkt dat ze niet zozeer dienen als fuik, maar om veranderingen in de luchtdruk mee te voelen. Zo kunnen vogels als nachtzwaluwen en vliegenvangers de insecten die rond hun snavel vliegen nauwkeuriger lokaliseren.

Hoe zitten veren in elkaar?

Voordat we het verenpak digitaal gaan ontleden, is het handig om de termen in de afbeeldingen te bekijken. Dit zijn gebruikelijke termen als je het over veren hebt.

Uitgebreide garderobe

Het verenpak bestaat uit verschillende lagen en diverse soorten veren. Van zacht dons tot stevige slagpennen. We nemen ze even allemaal door.

• Dons. Deze veren zijn kort en zitten het dichtst op het lichaam, met als doel dat de warmte in het lijf blijft. Dons heeft een zachte piepkleine schacht en geen baarden.
• Poederdons. Bij sommige vogelsoorten valt een deel van het dons langzaam uiteen in een wit poeder. De vogels zonder stuitklier met veerverzorgend vet gebruiken dit poeder om vuil van hun verenkleed te poetsen.
• Semiplume. Deze veren hebben een iets langere schacht, maar geen baarden. Ze zorgen voor isolatie. Kou en hitte sluiten ze buiten, zodat de lichaamstemperatuur zoveel mogelijk constant blijft en er geen energie verloren gaat aan onderkoeling of oververhitting.
• Contourveren, met duidelijke schachten, baarden en barbulen. Deze veren vormen het zichtbare vogelkleed en ze liggen als dakpannen beschermend over het vogellichaam.
• Filoplume. Deze veren lijken meer op een haar, met aan de punt soms een pluimpje. Ze groeien op tussen de veren op een plek met veel zenuwen. Zo vormen ze een soort voelsprieten, waarmee de vogel de stand van zijn veren voelt en mogelijk ook de druk van lucht en water.
• Borstelveren. Zichtbare sprieten aan de snavelbasis, op de wangen of rond de ogen. Hun functie is bijvoorbeeld het beschermen van ogen of neusgaten. Verder spelen deze veren een rol bij het voelen van luchtverplaatsing, om zo vliegende insecten te kunnen detecteren.
• Vleugelpennen (hand en arm). Het kenmerk van deze veren is de gebogen stevige schacht. De binnenvlag is minimaal 2x zo breed als de buitenvlag.
  De handpennen (primaries) zitten aan het ‘hand’-deel van de vleugel. Deze veren zijn in de anatomie genummerd van binnen naar buiten. De meeste vogels hebben er 10, hoe groot (of hoe klein) de spanwijdte van de vleugels ook is. De buitenste handpennen van grote zwevende vogels hebben boven aan hun vlaggen een versmalling. Hierdoor ontstaan in hun zweefvlucht aan de vleugelpunt de kenmerkende ‘vingers’.
  De armpennen (secondaries), zitten aan het ‘arm’-deel van de vleugel. Deze worden genummerd van buiten naar binnen. Het aantal verschilt sterk per vogelsoort. De huismus heeft er 9, de grote albatros 40. Tertials is de naam van de 3 tot 5 armpennen het dichtst aan de kant van het lichaam. De vorm lijkt op die van een blad met een punt aan de top. Als de vleugel is gesloten, bedekken deze tertials de arm- en handpennen eronder tegen slijtage door het lopen in gras (bijv. kwikstaarten, hun tertials zijn zelfs extra lang) en verkleuring door de zon.
• Vleugeldekveren (hand en arm). De dekveren aan de hand zijn erg stijf en hebben een grote spoel. De dekveren aan de arm zijn verdeeld in groot, middel en klein. Eén of twee grote armdekveren zijn vaak fel gekleurd en/of voorzien van een patroon, dat ook zichtbaar is als de vogel met gesloten vleugels zit. Alula is de naam van de 2 tot 7 (gemiddeld 3-4) kleine stevige veren, die boven de handdekveren liggen. Met deze ‘duimvleugelveer’ wordt de luchtstroom over de vleugels gereguleerd, waardoor vogels ook op lagere snelheden kunnen vliegen.
• Staart. De meeste Europese vogelsoorten hebben 12 staartveren. In tegenstelling tot de meeste andere veren, zijn staartpennen naar de top toe vaak breed en hebben ze weinig kromming in de schacht. Als je zo’n veer vindt, is een extra kenmerk de kleine naar boven wijzende knobbel aan de top van de spoel. Staartveren worden vanaf de middelste staartpen aan iedere zijde naar buiten toe genummerd.

Zowel de vleugels als de staart hebben aan de onderkant ook dekveren. Verder zijn veren genoemd naar het deel van het lichaam waar ze op zitten, zoals oksel- en stuitveren. Kijk voor een compleet beeld van de vogeltopografie op vogelskijken.nl/vogeltopografie-vleugelanatomie/

Kleine wasjes, grote wasjes

Als je je beseft waarvoor veren allemaal dienen, dan begrijp je dat een vogel zijn verenpak in de beste conditie moet houden. Vogels besteden daarom veel tijd en aandacht in de verzorging van hun veren. Dit doen ze op verschillende manieren:

Poetsen van de veren met de snavel en poten met gebruik van de verzorgende substantie uit hun stuitklier of donspoeder. Stretchen, uitschudden en uitrekken, is ook onderdeel van de veerverzorging.

Verder doen veel vogels aan allopreening: elkaar poetsen. Doel is plekken op het lichaam te bereiken waar de vogel zelf niet bij kan (b.v. de achterkant van de kop/nek). Het zorgt ook voor het verkrijgen en behouden van een goede band met soortgenoten en een partner. Zo’n vertrouwensband is belangrijk als je in de natuur afhankelijk van elkaar bent om te overleven.

Een bad nemen in:

• water – verwijderen van vuil, stof en parasieten/luizen/mijten
• stof – verwijderen van plakkerig vuil
• zonlicht – zorgen dat ongedierte op de veren zich verplaatst naar een plek waar de vogel ze kan pakken
• mieren – de theorie is dat de mieren in hun paniek een zuur verspreiden, dat parasieten bestrijdt (doodt) en/of verzachtend (verdovend) werkt als de vogelhuid is geïrriteerd tijdens de rui. De vogel kan dit doen door de mieren te pakken en over zijn verenpak te strijken (actief) of door de mieren zelf over zijn vogellijf te laten kruipen (passief).

Veren verversen

Hoe goed een vogel ook voor zijn verenpakket zorgt, een veer heeft niet het eeuwig leven. Ze slijten uiteindelijk door het gebruik in weer en wind. Voor een veer in top conditie, zouden ze eigenlijk een nieuwe moeten krijgen. En… dat gebeurt ook! Dit proces heet rui. In een volgend artikel zullen we meer vertellen over de rui.