Een staartmees is volgens velen het toppunt van schattig. Ze zijn heel klein en pluizig, behoorlijk tam en maken vriendelijk pruttelende geluidjes. En als ze je dan, met hun koppie scheef, eventjes aankijken, ben je verkocht.
Fotograaf: Johan Horneman
Herkenning
13 tot 16 cm. Onmiskenbaar. Kleine mees; staart neemt de helft van de totale lichaamslengte in. Kop wit met brede zwarte oogstreep, zwarte rug met roze mantelzijden, handpennen zwart en wit, lange zwarte staart met witte zijden. Onderdelen wit met roze op onderstaart tot aan poten. Snavel zwart en zeer kort. Vlucht vrij zwak, met opvallend lange staart. Buiten broedseizoen meestal in groepjes, vaak samen met andere mezen. Heeft acrobatisch gedrag.
Verspreiding
Broedt van West-Europa tot in Kamtsjatka. De ondersoort europaeus is in Nederland een talrijke standvogel.
Biotopen
De staartmees komt in Nederland vooral voor landschappen met voldoende bomen en struiken. De optimale broedhabitat kent een gevarieerde, rijk gestructureerde struiklaag, met veel afwisseling tussen dekking en open ruimte. Bijvoorbeeld heide- en rivierlandschappen maar ook volwassen parken, begraafplaatsen en tuinen.
Levenswijze
Voedsel
Voornamelijk insecten en andere ongewervelde dieren; foerageert op twijgen en komt vrijwel nooit op de grond.
Eieren
Meestal 8 – 12, buikig, glad en glanzend. Wit effen of zeer klein purperachtig-rood gestippeld. Formaat 14,2 x 10,8 mm.
Als de staartmees niet zo’n lange staart zou hebben, was het misschien wel het kleinste vogeltje van ons land. Het zijn aandoenlijk kleine bolletjes met piepkleine snaveltjes, die in kleine groepjes door bomen en struiken dwarrelen.
Verenkleed
Zeer klein en bol, met zeer lange, donkere staart (langer dan het lijf) met witte zijden (1). Witte kop met zwarte zijkruinstrepen, die samenkomen op de rug (2). Zeer kleine snavel (3). Borst en buik wit tot licht roodbruin (4). De schouderveren zijn meest roodbruin gekleurd (5).
Juveniel kleed
Van de juveniele vogel zijn het voorhoofd en kopzijden donker. Ook de staart is kort na uitvliegen nog niet zo lang als van de volwassen vogel. Fotograaf: Gert-Jan Cromwijk
Kenmerkend gedrag
De staartmees bouwt een moeilijk te vinden nest van mos, korstmos, stukjes boombast en spinnenwebben, bekleed met zachte veertjes. Het ronde tot ovaalvormige nest heeft een ronde zij-ingang.
De staartmees bekleedt zijn nest met zachte veertjes. Fotograaf: René de Waal
De staartmees eet vooral insecten en rupsen die ze uit struiken en bomen plukken. In het najaar en de winter wordt het dieet aangevuld met zaden. In tuinen komen zij regelmatig op vetbollen.
Staartmezen zijn sociale vogels. Buiten het broedseizoen trekken zij in kleine familiegroepen ‘dwarrelend’ rond in bomen en struiken, vaak ondersteboven hangend om voedsel te vinden. Voortdurend blijven zij met elkaar in contact met een scherp, drielettergrepig ‘srieh-srieh-srieh’ of ’tserrr’. Vaak hoor je ze eerder dan dat je ze ziet. Als één vogel naar een volgende boom vliegt, volgen de anderen spoedig. Wanneer er een even achterblijft, wordt er gewacht tot hij zich weer aansluit bij de groep.
Staartmezen hangen vaak ondersteboven aan twijgen om voedsel te zoeken. Fotograaf: René de Waal
Gelijkende soorten
In Noord-Europese landen komt de ondersoort witkopstaartmees voor, met geheel witte kop en scherp afgetekende nekband voor. Ook op de vleugels is veel meer wit te zien dan bij de ‘gewone’ staartmees. De witkop verschijnt slechts bij uitzondering in ons land. Een enkele keer vindt een invasie plaats.
Een witkoppige staartmees wordt vaak aangezien voor de ondersoort witkopstaartmees.
Overigens broeden heel wat witkoppige staartmezen bij ons, die vaak per abuis gemeld worden als witkopstaartmees. Het contrast tussen de witte kop en de rug is minder groot, en ook kan er op borst en buik een bruinroze zweem te zien zijn.
Witkopstaartmees. Let op het scherpe contrast van de kop met de zwarte nekband en de witte tertials. Fotograaf: René de Waal
Wist je dat?
De staartmees is geen ‘echte’ mees, maar behoort tot een aparte familie.
Staartmezen zijn weinig schuw. Als er een groepje in de boom of struik voor je rond buitelt en je blijft rustig staan, komen ze erg dichtbij en naderen ze je soms tot op minder dan een meter.
Staartmezen mengen zich in het winterhalfjaar regelmatig met andere mezen en goudhaantjes.
Het aantal broedparen in Nederland wordt geschat op 15.000 – 20.000.
